భాగ్యన గరానికి చేరువలో 600 ఏళ్ల క్రితం సువిశాలమైన తెలంగాణపురం విలసిల్లిందనేందుకు చారిత్రక ఆధారాలు లభించాయి. తొలిసారిగా తెలంగాణ పదం ఉన్న శాసనం కూడా ప్రస్తుతం తెల్లాపూర్‌గా పిలుస్తున్న గ్రామంలో లభ్యమైంది.ఆ శాసనాన్ని, చారిత్రక ఆధారాలను పరిరక్షించి, దర్శనీయ స్థలంగా తీర్చిదిద్దేందుకు పురావస్తుశాఖ సన్నాహాలు చేస్తున్నది.
తెలుగుతనం నింపుకున్న మహత్తర దశతోపాటు, తొలిసారిగా తెలంగాణ పదం ప్రస్తావనకు వచ్చిన చారిత్రక సంపద మన ముంగిటనే ఉంది. రాజధాని శివార్లలో ఈ మధ్యకాలంలో వేగంగా అభివృద్ధి చెందుతోందని అంతా చెప్పుకునే ఒక పల్లెలో ఒకనాటి మహనగరం మట్టిపాలై ఉందని తెలిస్తే మనసు ఒకింత కలతచెందుతుంది. తెలుగుగడ్డకు రాజధానిగా మారిన హైదరాబాద్ ఆవిర్భావానికి 170 ఏళ్ళకు ముందే ఆ పరిసరంలో తెలంగాణపురం మహా ప్రాభవంతో ఉందని చరిత్ర చెబుతోంది. గ్రేటర్ హైదరాబాద్‌లో శివార్లలో, బి.హెచ్.ఇ.ఎల్.కి దాపునే ఉన్న తెల్లాపూర్ గ్రామంలో ఒక శిలాశాసనం క్రీస్తుశకం 1418 నాటి స్మృతులను కళ్లముందు పరుస్తున్నది. అధునాతన ఆకాశహర్మ్యాలు, పెద్దపెద్ద ఫామ్‌హౌస్‌ల చెంతనే ఉన్న చిన్నపల్లె తెల్లాపూర్‌లో గత వైభవ ప్రాభవం దోబూచులాడుతోంది.
నాగరిక ప్రాంతం.. పురం
600 ఏళ్ళ క్రితం ప్రస్తుతం మనం ఉంటున్న ప్రాంతంలో ఇంతటి మహోన్నత ఘట్టాలు చోటుచేసుకున్నాయా అనే ఆలోచనలు మనసుల్ని ఉప్పొంగేలా చేస్తాయి. ప్రపంచం వ్యాప్తంగా అభివృద్ధి చెందిన నగరాల చరిత్రతో తెలంగాణ నేపథ్యాన్ని అర్థం చేసుకుంటే అపురూప చారిత్రక ఘట్టాలు కళ్ల ముందు కదలాడుతాయి. పూర్వం నివాస ప్రాంతాలు, వాటి జనసాంద్రత పద్ధతుల్ని బట్టి ఊర్ల పేర్లు ఉండేవి. గ్రామం, ఆవాసం, పట్టణం, నగరం, శాఖానగరం, కర్వటం, పురం వంటి విభజన ఉండేది. చాలా విశాలమైన వాణిజ్య సముదాయాలు ఉన్న 'మార్కెట్ ప్లేస్'ని కర్వటంగా పిలుచుకునేవారు.
అలాంటి పలు కట్వరాలు ఉన్న నాగరికప్రాంతం 'పురం'గా పరిగణనలో ఉండేది. ఇప్పటి 'తెల్లాపురం' మీద కాస్తంత శ్రద్ధ పెడితే అప్పటి వైభవం చారిత్రక ఆధారాలతో రుజువు అవుతుంది. నాటి కాలంలో ఉత్తర భారతం నుంచి మన ప్రాంతానికి రాకపోకల కోసం ఏర్పాటు చేసుకున్న రహదారుల్లో ఔరంగాబాద్ - బీదర్ - గోల్కొండలను కలిపే దారి ప్రధానమైనది. 10వ శతాబ్దం నాటికే సకల విధాలా అభివృద్ధి చెందిన నగరంగా 'పట్టన్‌చెరు'ను పలు చారిత్రక సందర్భాల్లో పేర్కొన్నారు. 972-1152 మధ్యకాలంలో వేములవాడ చాళుక్యులు, కళ్యాణి చాళుక్యులు, కాకతీయ ప్రభువులు వరుసగా ఆయా ప్రాంతాల్ని అభివృద్ధి చేశారు. అప్పటి వాణిజ్య సంబంధాలు, జైనం, బౌద్ధం, హిందూ, ముస్లిం మత ప్రశస్తితో పాటు పలు విశేషాలు చరిత్రలో రుజువులతో సహా ఉన్నాయి.
ఫిరోజ్‌షా కాలం నాటి శాసనం
శ్రీకృష్ణదేవరాయల కాలం నాటి పాలనను మనం స్వర్ణయుగంగా మురిపెంగా చెప్పుకుంటాం. ఆ కాలానికి కొంచెం ముందు గోల్కొండ - తెల్లాపూర్ - పటాన్‌చెరు ప్రాంతాన్ని బహమనీ సుల్తాన్‌లు పరిపాలించారు. నాటి రాజు ఫిరోజ్ షా కాలంలో తెలంగాణపురంలోని విశ్వకర్మ కులపెద్దలు పెద్ద దిగుడు బావి వద్ద ఒక శిలాఫలకం వేయించారు. అప్పటి కాలం తెలుగులో ఆ శాసనంలో మొట్టమొదటిసారిగా 'తెలంగాణ' మాట కనిపిస్తుంది.
శక సంవత్సరం 1340లో శ్రీ హేవిళంబి నామ సంవత్సరం, మాఘమాసం, గురువారం నాడు ఆ శాసన ఫలకాన్ని ప్రతిష్టించారు. మన లెక్కల ప్రకారం అయితే 1418లో జనవరి 8నాడు ఆ శాసనం వేశారని భావిస్తున్నారు. నాటి పరిపాలన విధివిధానాల్లో టౌన్ ప్లానింగ్‌కు బాధ్యతలు వహించే విశ్వకర్మలలో నిష్ణాతుడైన రుద్రోజు సిరిగిరోజు ఆ ఫలకాన్ని రాయించి వేయించాడని శాసనంలోనే పేర్కొన్నారు. 'ఓజు' అంటే అందరి మేలు కోరే మేధావి, అధ్యాపకుడు వంటి అర్థం ఉంది. నాటి ఓజుల్లో పెద్దలైన మైలోజు, పోచోజు, నాగోజుల కుటుంబంలోంచి అయ్యలోజు, వల్లభోజులు కనిపరిచిన రాజభక్తి ప్రస్తావన అందులో ఉంది.
తమ రాజు ఫిరోజ్ షా పట్టమహిషికి బంగారంతో చేసిన కంఠాభరణం, గాజు పూసలతో చాలా సొంపు, సోయగాలతో చేసిన మాలను కానుకగా సమర్పించిన వైనం కూడా శిలాక్షరాలలో ఉంది. ఆ శాసనం పక్కనే గల విశాలమైన మామిడితోపు, అందుకు ఏర్పాటు చేసిన సాగు పద్ధతులు 'ఏతం' వంటి అమరికను కూడా ప్రస్తావించారు. చారిత్రక ఆధారాలను బట్టి ఇప్పటి 'తెలంగాణ'కు సమాన అర్థంలో వాడిన తిలింగ్, తెలింగలు 15వ శతాబ్దంలోని ప్రభుత్వ శాసనాలు, ఉత్తర్వులలో ఉన్నాయని తేలుతోంది. క్రీస్తుశకం 1510లో కాకతీయ ప్రభువు ప్రతాపరుద్ర గజపతి వేయించిన వెలిచెర్ల శాసనంలో 'తెలంగాణ' మాట ఉంది. అంతకుముందు క్రీస్తుశకం 1358లో శ్రీరంగంలోని తామ్రశాసనంలో 'తెలింగదేశం' ప్రస్తావన ఉంది. 'తెలంగాణ' పదం మరెక్కడా లేనివిధంగా 'తెలంగాణపురం' (తెల్లాపురం)లో వాడుకలో ఉందని తెలుస్తోంది. 1418 ప్రాంతంలో బహమనీ సుల్తాన్ ఫిరోజ్ షా నల్గొండ జిల్లాలోని పానగల్లు కోటను విజయనగర పాలకుడైన దేవరాయలు-2 నుంచి ఆధీనం చేసుకోవటానికి వెళ్తూ తెలంగాణపురంలో మజిలీ చేశాడని కూడా చారిత్రక ఆధారాల ద్వారా తెలుస్తున్నది.
పునరుద్ధరణ చర్యలు
నిజాం ప్రభుత్వం 1940 ప్రాంతంలోనే ప్రత్యేకంగా పురావస్తు శాఖను ప్రారంభించింది. అయితే స్థానిక చారిత్రక సంపదను పరిరక్షించే విషయంలో మాత్రం అంతగా శ్రద్ధ చూపలేదు అనిపిస్తుంది. ఆంధ్రప్రదేశ్ అవతరణ తర్వాత పురావస్తు శాఖ పనితీరు మరింత మందగించింది. నిధుల కొరత ఆ శాఖకు శాపంగా మారింది. ప్రస్తుత పురావస్తు శాఖ సంచాలకుడు పెద్దారపు చెన్నారెడ్డి రెండేళ్లుగా ఉన్నంతలోనే చురుకైన కార్యకలాపాలు చేపడుతున్నారు.
తెలంగాణపురం విషయంలో ఆయన ప్రత్యేక శ్రద్ధ చూపిస్తున్నారు. ఈమని శివనాగిరెడ్డితోపాటు మరికొందరు పురావస్తు శాఖ అధికారులు, సిబ్బంది కలిసి 'తెలంగాణపుర శాసన మండపం' పునరుద్ధరణ కోసం చురుగ్గా కృషి చేస్తున్నారు. తెలంగాణ జాగృతి సంస్థతో పాటు చారిత్రక పరిశో«ధకులు, నిపుణులతో కలసి ఈ అంశంపై లోతుగా అధ్యయనం చేస్తున్నారు. తెల్లాపురంలో కొన్నే ళ్ల వరకు ఉనికిలో ఉన్న దిగుడుబావి ఇప్పుడు కనుమరుగైంది. ఇప్పటికి అందుబాటులో ఉన్న శిలా ఫలకాలను ఒక పద్ధతిలో అమర్చి మండపంగా పునరుద్ధరించారు. 600 ఏళ్ళనాటి 'ఏతం' రాతి స్తంభాలను ఆ దిమ్మపై అమర్చి మధ్యలో శిలాఫలకంతో ఆకర్షణీయంగా మలిచారు.
ఆ పరిసరాల్లో పాత రోజుల్లో బావి గట్టుపై ఏర్పాటు చేసిన విడిది, డ్రెస్సింగ్ రూమ్, అప్పటి అలంకరణ పద్ధతులు, పరికరాలను ప్రదర్శించేలా ప్రత్యేక ప్రయత్నాలు చేస్తున్నారు. పబ్లిక్ గార్డెన్స్‌లోని స్టేట్ మ్యూజియంలో తెల్లాపూర్ వైభవ ప్రాభవాల్ని ప్రదర్శించే ప్రతిపాదనలు సిద్ధం అవుతున్నాయి. ప్రభుత్వపరంగా ప్రోత్సాహం పెరిగి, తగినన్ని నిధులు ఉంటే చారిత్రక సంపద పరిరక్షణకు సకల చర్యలూ తీసుకోవడం సాధ్యం అవుతుందని పురావస్తుశాఖ, ప్రదర్శన శాలల అధిపతి ఆచార్య పి.చెన్నారెడ్డి అంటున్నారు.
